Przez wieki głównym zadaniem wychowania było wyłączne reprodukowanie społeczeństwa w istniejących strukturach lub, w najprostszym jego wymiarze, bezkrytyczna adaptacja człowieka do panującego porządku społecznego. Określając dziś, na nowo, zadania edukacji, stwierdza się, że ma ona przygotować człowieka do funkcjonowania zarówno w świecie obecnym, jak i w świecie przyszłym. Umożliwić ma nabycie takich postaw i umiejętności, które pozwolą jak najlepiej funkcjonować w świecie teraźniejszym i ustawicznie podejmować próby jakościowej zmiany świata, aby ten mógł się stać podstawą nieistniejącego jeszcze typu społeczeństwa i porządku2. Człowiek jako jednostka żyje wprawdzie tu i teraz i najważniejsze jest to, co dzieje się w danej chwili, jednak równie ważne są dla niego własne perspektywy życiowe i ogólnie przyszłość. Właśnie stąd wynika złożoność i dwojaka perspektywa roli współczesnego wychowania, w której powinno nawiązywać się zarówno do teraźniejszości, w tym bieżących doświadczeń jednostki, jak i do przyszłości, budowy nowego świata w wymiarze jednostkowym i ogólnospołecznym. Takie rozumienie współczesnego wychowania powinno być w swej istocie wspomaganiem człowieka w jego rozwoju prowadzącym do odkrycia, rozumienia i respektowania wartości. Nie chodzi o formułowanie kolejnych mądrości życiowych bądź opracowanie następnego katalogu porad wychowawczych, na podstawie których rozstrzyga się, co dobre, a co złe. Każde tego typu rozstrzygnięcia budzić mogą bowiem kolejne podejrzenia o nadmiar mistycyzmu czy zbędną metafizykę, a przez to mogą być niechętnie odbierane. Mówiąc o wychowaniu, zwracamy jedynie uwagę na adekwatne przygotowanie człowieka do rozumnego funkcjonowania w złożonym świecie wartości, warunkowanym zarówno teraźniejszością, jak i nieuniknioną przyszłością.
Każde przyjęte do zakładu dziecko było najpierw rejestrowane, a następnie chrzczone. Podstawę prawną tego typu praktyk stanowił immunitet króla Augusta III z 1746 roku, który przyznawał wychowankom szpitala podrzutków status dzieci legalnych: „na mocy naszej władzy oznajmiamy, że z owych dzieci zdejmujemy wszelką niesławę i pragniemy, aby wszędzie były uważane za prawnie zrodzone i ustanawiamy, by cieszyły się takimi samymi prawami, wolnościami i przywilejami, jakimi w swym położeniu cieszą się dzieci prawowite”. Przywilej królewski nadał dzieciom nieślubnym: prawo do nauki, pracy w rzemiośle i handlu oraz prawo do służby wojskowej i stałego zamieszkania.
SPIS TREŚCIWstęp 9
Rozdział I
Swoistość szkoły jako społecznej instytucji edukacyjnej 13
1. Społeczny wymiar szkoły jako instytucji edukacyjnej 14
1.1. Modernizacja życia społecznego a rozwój szkoły 17
1.2. Nowy społeczny i instytucjonalny sens współczesnej szkoły 25
2. Złożoność zmiany szkoły i reformatorska pozorność 31
2.1. Ogólny postulat przeobrażeń współczesnej edukacji szkolnej 35
2.2. Fazy przemian edukacyjnych w szkole i ich krytyczna ocena 37
Rozdział II
Szkoła jako aksjologiczny teatr złudzeń 45
1. Szkoła, czyli scena dla teatralnej gry wartościami 48
1.1. Wychowanie w szkole - magiczna gra pozorów 54
1.2. Złudzenia i mityczność jako nieodłączny aspekt szkolnej gry w wychowanie 60
1.3. Wartości jako treść szkolnego spotkania (wychowania) 65
1.4. Sztuka wychowania do wartości a proza codzienności w szkole 74
2. Nauczyciel jako wykonawca roli głównej - medium i twórca ładu aksjologicznego 83
2.1. Obowiązek i powinność nauczyciela 85
2.2. Transmisja wartości jako wyznacznik roli nauczyciela 94
2.3. Prawomocność aksjologiczna i granice nauczycielskiej możności 103
2.4. Adiafora szkolnej rzeczywistości oraz profesjonalne dylematy nauczyciela 109
Rozdział III
Wychowanie do wartości w szkole - wstęp do badań empirycznych 121
1. Przyjęte założenia empirycznej części badań 122
1.1. Procedura badawcza 125
1.2. Zasadnicze pytania do badanego problemu 131
2. Warunki działania szkoły w wybranych krajach - przyczynek do zrozumienia
badanego zjawiska 134
2.1. Społeczny i kulturowy kontekst działania szkoły w Niemczech, Rosji i Polsce 134
2.2. Główne założenia i stan reform edukacyjnych w badanych krajach 143
3. Badani nauczyciele i ich uczniowie 156
3.1. Badane podmioty o ogólnej sytuacji w szkole 161
3.2. Deklarowane orientacje i preferencje aksjologiczne badanych 165
Rozdział IV
Praktyka szkolnej rzeczywistości aksjologicznej - międzynarodowe studium
porównawcze na przykładzie Polski, Niemiec i Rosji 183
1. 'Wartości jako treść pracy wychowawczej w badanych szkołach 186
1.1. Świat wartości uczniów w opiniach ich nauczycieli 187
1.2. Deklaracje a opinie badanych dotyczące treści wychowania do wartości 203
2. Istota przekazu wartości jako podstawy wychowania w szkole 217
2.1. Przekaz wartości jako aspekt pracy wychowawczej w szkole 218
2.2. Metody i formy działań w ramach wychowania do wartości 228
3. Ogólny sens wychowania do wartości w szkole 246
3.1. Warunki realizacji wychowania do wartości w szkole 247
3.2. Skuteczność wychowania do wartości w szkole w opiniach badanych 276
Rozdział V
Aporie szkolnego wychowania do wartości. Podsumowanie i wnioski końcowe 295
Literatura 313
Summary 323
Zusammenfassung 329
Aneks 337
Table of Contents 411
lnhaltsverzeichnis 413
