Znaczenie efektywnego kształcenia uczniów zdolnych dostrzegły państwa Wspólnoty Europejskiej. We wnioskach końcowych spotkania ekspertów, które odbyło się w czerwcu 2002 r. w Nijmegen, poświęconego wymianie doświadczeń związanych z opieką dydaktyczno-wychowawczą nad uczniem zdolnym w państwach Unii Europejskiej, sformułowano postulat uznania edukacji tej grupy uczniów za priorytetowe zadanie polityki edukacyjnej Wspólnoty. Franz J. Monks uważa, że wiek XXI stanie się erą „Ruchu na rzecz Kształcenia Uczniów Zdolnych”.
Od wielu lat zagadnienie pełnego i harmonijnego rozwoju potencjału osób zdolnych i uzdolnionych, a dzieci i młodzieży w szczególności, cieszy się w Polsce sporym zainteresowaniem. Kumulacja zainteresowań wieloaspektową problematyką zdolności przypadała na lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte XX w. Podjęte wówczas badania empiryczne i teoretyczne koncentrowały się m.in. na diagnozie form i metod pracy z uczniem zdolnym w warunkach szkolnych, ustaleniu efektów pracy z uczniem zdolnym przy zastosowaniu określonych bodźców, rozpoznaniu wielowymiarowego funkcjonowania uczniów zdolnych w szkole, określeniu cech osobowościowych uczniów zdolnych w badaniu wyznaczników osiągnięć szkolnych. Pomimo tak rozbudowanego zakresu badawczego wciąż istnieją jeszcze pola wymagające rzetelnych i wnikliwych badań. Problematyka mieszcząca się w jednym z takich obszarów została podjęta w prezentowanej pracy. Skupienie się na kwestiach zaspokajania potrzeb uczniów zdolnych w ramach zajęć szkolnych wydaje się szczególnie ważne ze względu na współczesne tendencje edukacyjne i społeczne. Badania dowodzą, że słabe wsparcie edukacyjne tej grupy uczniów prowadzi ich do stanu znacznie większej deprywacji aniżeli uczniów mniej zdolnych. Wynika to przede wszystkim z faktu, że dzieci i młodzież zdolną wyróżnia większy potencjał umożliwiający im korzystanie z takiego wsparcia.
Praca została podzielona na sześć rozdziałów. Pierwszy z nich poświęcono problematyce opieki dydaktyczno-wychowawczej nad dziećmi i młodzieżą zdolną w szkole. Scharakteryzowano problemy identyfikacji uczniów zdolnych na tle zespołu klasowego. Ponadto przedstawiono strategie kształcenia dzieci i młodzieży zdolnej, stanowiące rezultaty doświadczeń w zakresie pracy z tą grupą uczniów, podejmowanych przez systemy oświatowe wielu państw. Zaprezentowano oddziaływania edukacyjne na uczniów zdolnych realizowane w polskim systemie oświatowym w ramach lekcji i zajęć pozalekcyjnych. Rozdział drugi to wprowadzenie w problematykę potrzeb psychicznych człowieka, w tym dzieci i młodzieży zdolnej. Przedstawiono w nim wybrane wątki dotyczące istoty potrzeb, ich klasyfikacji i zaspokajania. Zaprezentowano także założenia wiodącej w pracy hierarchicznej teorii potrzeb A.H. Maslowa. Dokonano tu także charakterystyki wybranych potrzeb psychicznych człowieka – potrzeby poznawczej, osiągnięć, mistrzostwa, uznania, znaczenia i samourzeczywistanienia, które poddano eksploracji w realizowanym postępowaniu badawczym. Ukazano również możliwości zaspokajania omawianych potrzeb u uczniów zdolnych w ramach zajęć szkolnych. W rozdziale trzecim opisano założenia teoretyczne i metodologiczne przeprowadzonych badań, cele ukierunkowujące podjęte postępowanie badawcze, sformułowane problemy badawcze, teren i organizację badań. W rozdziale czwartym przedstawiono diagnozę form pracy dydaktyczno-wychowawczej z uczniem zdolnym realizowanych w szkołach w ramach lekcji i zajęć pozalekcyjnych. Populację badawczą stanowiła 104 – osobowa grupa uczniów zdolnych zdiagnozowanych na podstawie testów psychologicznych oraz 250 – osobowa grupa uczniów niezdiagnozowanych, uznanych za zdolnych na podstawie przyjętych kryteriów, a także 25 - osobowa grupa dyrektorów specjalnie wyselekcjonowanych do tego celu szkół.
W rozdziale piątym zanalizowano tendencje w zaspokojeniu omawianych potrzeb badanych uczniów zdolnych w ramach zajęć pozalekcyjnych. Zaspokojenie potrzeb uczniów zdolnych analizowano także z uwzględnieniem szczebla (gimnazjum, liceum ogólnokształcące) i typu szkoły (samorządowa i niesamorządowa), do której uczęszczali respondenci, czasu trwania i liczby uczestników zajęć pozalekcyjnych, w których uczestniczyli, a także wielość form zajęć pozalekcyjnych, w jakich brali udział. W rozdziale szóstym omówiono tendencje w zaspokojeniu potrzeb badanych uczniów zdolnych w ramach lekcji. Analizie poddano także zróżnicowanie tendencji w zaspokojeniu rozpatrywanych potrzeb uczniów uczęszczających do szkół określonego szczebla i typu. Dopełnienie pracy stanowią refleksje końcowe podsumowujące uzyskane wyniki badań. Zamieszczone w pracy tabele i wykresy powstały na podstawie zebranego materiału i są opracowaniem własnym autorki.
Spis treści
Rozdział pierwszy
Teoretyczne i praktyczne problemy kształcenia uczniów zdolnych
-
O pojęciu „uczeń zdolny”
-
Problemy identyfikacji uczniów zdolnych
-
Koncepcje i sposoby kształcenia uczniów zdolnych
-
Lekcyjne formy pracy z uczniem zdolnym
-
Pozalekcyjne formy pracy z uczniem zdolnym
Rozdział drugi
Wybrane zagadnienia dotyczące potrzeb psychicznych
-
Potrzeby i ich zaspokajanie
-
Hierarchiczna teoria potrzeb Abrahama H. Maslowa
-
Wybrane potrzeby psychiczne
-
Potrzeba poznawcza
-
Potrzeba osiągnięć
-
Potrzeba mistrzostwa
-
Potrzeba uznania
-
Potrzeba znaczenia
-
Potrzeba samourzeczywistnienia
-
Szkolne płaszczyzny realizacji potrzeb uczniów zdolnych
Rozdział trzeci
Metodologiczne podstawy badań własnych
-
Cel badań i problemy badawcze
-
Metoda, techniki i narzędzia badawcze
-
Teren i organizacja badań
Rozdział czwarty
Formy pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkole z uczniem zdolnym
-
Praca z uczniem zdolnym w ramach zajęć pozalekcyjnych
-
Praca z uczniem zdolnym w ramach zajęć lekcyjnych
Rozdział piąty
Zaspokajanie potrzeb uczniów zdolnych w ramach zajęć pozalekcyjnych
-
Tendencje w zaspokajaniu potrzeb badanych uczniów zdolnych
-
Potrzeba poznawcza
-
Potrzeba osiągnięć
-
Potrzeba mistrzostwa
-
Potrzeba uznania
-
Potrzeba znaczenia
-
Potrzeba samourzeczywistnienia
-
Szczebel kształcenia a zaspokajanie potrzeb badanych uczniów zdolnych
-
Organ prowadzący szkołę a zaspokajanie potrzeb badanych uczniów zdolnych
-
Czas trwania zajęc pozalekcyjnych a zaspokajanie potrzeb badanych uczniów zdolnych
-
Liczba uczestników zajęć pozalekcyjnych a zaspokajanie potrzeb badanych uczniów zdolnych
-
Wielość form pracy pozalekcyjnej a zaspokajanie potrzeb badanych uczniów zdolnych
Rozdział szósty
Zaspokajanie potrzeb uczniów zdolnych w ramach zajęć lekcyjnych
-
Tendencje w zaspokajaniu potrzeb badanych uczniów zdolnych
-
Potrzeba poznawcza
-
Potrzeba osiągnięć
-
Potrzeba mistrzostwa
-
Potrzeba uznania
-
Potrzeba znaczenia
-
Potrzeba samourzeczywistnienia
-
Szczebel kształcenia a zaspokajanie potrzeb badanych uczniów zdolnych
-
Organ prowadzący szkołę a zaspokajanie potrzeb badanych uczniów zdolnych
Refleksje końcowe
Bibliografia
Spis tabel
Spis wykresów